Rozwój emocjonalny » Inteligencja emocjonalna – jak to działa i co to takiego?

Inteligencja emocjonalna – jak to działa i co to takiego?

Dlaczego warto rozwijać kompetencje społeczne u naszych dzieci? Jak być rodzicem o wysokiej inteligencji emocjonalnej oraz co się za tym wszystkim kryje?

Czasem zastanawiać nas może pytanie: dlaczego niektórzy obdarzeni niebywałym intelektem studenci są zaledwie przeciętnymi pracownikami naukowymi, pozostającymi w tyle za swoimi mniej zdolnymi kolegami? Dlaczego bardzo dobrzy uczniowie są tylko niewyróżniającymi się pracownikami, a inteligentne osoby słabo radzą sobie w codziennym życiu? Odpowiedź na powyższe pytanie może być jedna – niska inteligencja emocjonalna.

Społeczne i emocjonalne kompetencje są równie ważne dla osiągnięcia sukcesu jak inteligencja poznawcza. Ogromną też zaletą inteligencji emocjonalnej, w przeciwieństwie do zdolności poznawczych, jest to, że można ją kształtować w każdym okresie życia. Możemy nawet stwierdzić – im wcześniej, tym lepiej. Inteligencja emocjonalna (EQ) i inteligencja poznawcza (IQ) nie są wzajemnymi przeciwieństwami, zachodzą między nimi liczne zależności.

Fot.: Archiwum

Dzieci empatyczne (empatia to zdolność do wczuwania się w stany emocjonalne innych osób), posiadające rozwinięte kompetencje społeczne, są bardziej lubiane przez innych, łatwiej im nawiązywać przyjaźnie. Nowe relacje wiążą się z kolejnymi doświadczeniami, pozwalają na uczenie się od rówieśników, co jest czynnikiem stymulującym ich rozwój.

Idealnym byłoby więc połączenie doskonałego intelektu, możliwości poznawczych oraz rozwiniętych kompetencji społecznych i emocjonalnych. Porównanie tych dwóch aspektów, ważnych dla życiowego powodzenia, znajduje się w poniższej tabeli.

Neuroanatomia emocji

Aby móc wpływać na emocjonalne wychowanie dziecka musimy poznać biologię emocji i ich neuroanatomiczne podłoże. Głównymi elementami ośrodkowego układu nerwowego stojącymi u podłoża życia emocjonalnego są: kora nowa i układ limbiczny (zwany także mózgiem emocjonalnym). Kora stanowi ważne funkcje w rozumieniu zachowań emocjonalnych. Dzięki niej możemy odnieść się do swoich uczuć, zastanowić się, jakie były przyczyny naszej nagłej reakcji, odpowiedzieć na pytanie dotyczące źródeł odczuwanych emocji.

Przykładowo wyobraźmy sobie sytuację chłopca, który zostaje sprowokowany przez swojego rówieśnika. Czuje w sobie złość i agresję, odruchowo zaciska pięści. Zdaje sobie sprawę, że rozpętanie bójki w szkole przyniesie przykre konsekwencje. Dlatego stara się uspokoić, powstrzymuje swoje reakcje. Opis ten jest dobrym przykładem samokontroli, której biologiczną podstawą jest sprawne funkcjonowanie płatów czołowych.

Kora nowa nadaje emocjonalne znaczenie sytuacji, zanim jeszcze zaczniemy działać. W przeciwieństwie do niej, część limbiczna działa szybko i czasem uchyla się przed kontrolą nowszych części mózgu.

Najważniejszymi strukturami układu limbicznego, regulującego nasze uczucia i impulsy, są hipokamp i ciało migdałowate. Hipokamp odpowiada za uczenie emocjonalne i jest siedliskiem pamięci emocjonalnej. Ciało migdałowate to ośrodek kontroli uczuć. Ważną rolę pełnią także neuropeptydy (np. serotonina czy norepinefryna), uznawane za „biochemiczne odpowiedniki emocji” (Shapiro, 1997, s. 30). W momencie pojawienia się emocji, są magazynowane w mózgu emocjonalnym, a następnie rozsyłane po organizmie. To one wpływają na towarzyszące stanom emocjonalnym reakcje naszego ciała (np. pocenie, przyspieszenie akcji serca, drżenie rąk, zaczerwienienie) i spontaniczne zachowania, których nie rzadko później żałujemy.

Mimo całej kaskady reakcji zachodzącej bez naszego świadomego udziału wewnątrz organizmu, zdolni jesteśmy do kontroli naszych „emocjonalnych” zachowań. Kora mózgowa pozwala nam na racjonalną ocenę sytuacji i zahamowanie reakcji, które przyniosłyby niekorzystne dla nas konsekwencje. Tak jak chłopiec sprowokowany przez swojego kolegę wiemy, że czasem lepiej powstrzymać wybuch własnych emocji.

Rodzi się pytanie: jakie są sposoby (obok racjonalnej oceny sytuacji, do której nie zawsze jesteśmy zdolni) na zmniejszenie własnej agresji i impulsywnych zachowań? Jednym z takich sposobów może być wpływanie na nasz mózg, by produkował neurotransmiter zwany serotoniną.

Serotonina pełni ważną rolę przy samokontroli. Pomaga też radzić sobie ze stresem, gdyż blokuje nadmierny dopływ bodźców do układu nerwowego. Wzrost serotoniny wiąże się ze zmniejszeniem impulsywności i agresji.

Według Michaela Nordona (autora książki „Beyond Prozac”) jest przynajmniej kilka sposobów na to, aby nasz mózg produkował serotoninę w sposób naturalny: wysiłek fizyczny, zdrowe odżywianie, wystarczająca ilość snu. Takim naturalnym i prostym „zabiegiem” na zwiększenie ilości tego transmitera we krwi jest... uśmiech. Zgodnie z dobrze znanymi psychologom odkryciom Roberta Zajonca uśmiech i zaciskające się pod jego wpływem mięśnie twarzy, wpływają na mniejszy przepływ krwi do okolicznych naczyń. To powoduje obniżenie temperatury krwi, a następnie pnia mózgu, który zaczyna produkcję serotoniny.

Problemy w relacjach z ludźmi mogą mieć jednak nie tylko dzieci impulsywne, ale także nieśmiałe. Dzieci takie charakteryzują się wrodzoną skłonnością do szybkiego pobudzenia ciała migdałowatego. Nie wykształciły się u nich połączenia tej struktury z korą nową, która miałaby wpływ hamujący na działanie układu limbicznego i gromadzonych neuroprzekaźników (np. norepinefryny).

Badania naukowców dowodzą jednak, że mimo wrodzonych predyspozycji (np. do nieśmiałości), można w pewnym zakresie zmienić procesy zachodzące w mózgu. Nowe doświadczenia społeczne i emocjonalne prowadzą do kształtowania się nowych połączeń z płatami czołowymi. Należałoby więc zadać pytanie: jak rozwijać umiejętności społeczne u dzieci z natury mniej odważnych?

Kilka prostych wskazówek, o których warto pamiętać:

Rodzic o wysokiej inteligencji emocjonalnej

Fot.: Archiwum

Aby uczyć kompetencji emocjonalnych i społecznych, trzeba je najpierw posiadać. Rodzice chcący wychować społecznie kompetentne dziecko, muszą być świadomi własnych poczynań wychowawczych. Ważnym elementem rozsądnego wychowania jest pozytywna opieka i pozytywna dyscyplina.

Pozytywna opieka to dostarczanie dziecku emocjonalnego wsparcia, aktywny udział w jego życiu emocjonalnym. Tworzenie pozytywnego związku pomiędzy dzieckiem i jego rodzicami. Wychowawcy dzieci młodszych niż 9 lat powinni mieć czas na wzajemny kontakt. Ważne, by pokazywać dziecku zainteresowanie i akceptację. Istotny jest entuzjazm towarzyszący wspólnie spędzonym działaniom. Nie pozwalajmy na to, by chwile poświęcane naszemu dziecku były nudne i jałowe. Wymyślmy na początku choć jedną rzecz, która urozmaici nasz spędzany z wychowankiem czas (może rolę taką pełnić będzie gra planszowa, spacer po lesie, gra w piłkę nożną...). Następnie dodawajmy kolejne stymulujące i ciekawe zabawy, które pozytywnie zmienią wspólnie spędzany czas. Nie zapomnijmy, by „urozmaicenia” te powtarzać w miarę regularnie. W ten sposób relacje z dzieckiem staną się satysfakcjonujące i wartościowe.

Pozytywna dyscyplina to „przemyślane, ustalone i dostosowane do wieku dziecka sposoby reagowania na jego złe zachowanie” (Shapiro, 1997, s.42). Dyscyplina jest konieczna, aby dzieci przyswoiły sobie nową wiedzę i kompetencje. Zwłaszcza przy testowaniu granic norm społecznych ważne jest określenie sztywnych i spójnych zasad.

Kilka prostych reguł efektywnego dyscyplinowania:

Warto też pamiętać, że są czynniki negatywnie wpływające na rozwój inteligencji emocjonalnej. Do takich czynników należy telewizja. Dlatego należy ograniczać ilość czasu spędzanego na biernym oglądaniu programów telewizyjnych i kontrolować ich jakość.

Rozwój etyczny

Pozytywnie zakończony „rozwój etyczny dziecka oznacza, że potrafi ono przejawiać emocje i zachowania, które świadczą o jego trosce o innych. Dziecko umie się dzielić, pomagać, opiekować, przejawiać zachowania altruistyczne, jest tolerancyjne w stosunku do innych i chętnie przestrzega zasad społecznych” (Shapiro, 1997, s. 55).

Rys.: Opracowanie własne na podstawie: Shapiro, 1997.

Dzieci empatyczne są bardziej lubiane, dlatego mają szansę na większe powodzenie. Psychologowie rozwojowi wyróżniają kilka rodzajów empatii, które zostały scharakteryzowane w tabeli poniżej.

Empatia pojawia się w większości w sposób naturalny. Jednak, by nie zanikła a przeciwnie – rozwijała się, należy ją rozwijać. Aby dziecko było empatyczne i odpowiedzialne, należy uczyć je właśnie takich zachowań. Od najmłodszych lat warto dziecku tłumaczyć dlaczego zachowania empatyczne są wartościowe i korzystne. Warto zadbać o to, by od wczesnego dzieciństwa dziecko miało swoje obowiązki. Już trzylatek może być bowiem dobrym pomocnikiem mamy. W tym wieku dziecko chętnie angażuje się w zajęcia domowe. Starszy przedszkolak (5-6 lat) może być mniej chętny do pomocy, dlatego czasem lepiej uzbroić się w cierpliwość. Warto wtedy spróbować wykorzystać rodzącą się chęć współzawodnictwa (zaproponujmy np. małe zadanie: kto ładniej posprząta swoje zabawki, kto szybciej ustawi buty?).

Czego oczekiwać można od przedszkolaka?

Innym aspektem rozwoju moralnego jest uczciwość. Wraz z wiekiem dzieci rozróżniają różne rodzaje kłamstw. Kłamstwo u dzieci przedszkolnym ma przeważnie charakter pseudokłamstwa (kłamstwa pozornego). W swoich relacjach dziecko czasem nieświadomie umieszcza fałszywe informacje, nie mając na celu wprowadzenia drugiej osoby w błąd. Kiedy małe dzieci kłamią nie chcą oszukać innych, lecz kłamstwa wynikają ze specyfiki ich okresu rozwojowego. Przedszkolaki obdarzone są bowiem bujną wyobraźnią, przeżywają przeczytane im bajki i przekazane opowieści tak, jakby były one prawdziwe. Żyją na granicy dwóch światów: świata realnego i świata będącego wytworem dziecięcej wyobraźni. Czasem też kłamstwa pozorne wynikają z niewystarczającej wiedzy dzieci o otaczającej rzeczywistości.

Już jednak groźniejszym typem kłamstwa jest tzw. kłamstwo rzeczywiste (rozmyślne). Pod względem rozwojowym występuje ono później niż pseudokłamstwo. W przypadku świadomego kłamstwa dziecko zna prawdziwe informacje. Mimo to, rozmyślnie przekazuje komuś błędne wiadomości, znając cel dla którego tak postępuje. Kłamstwo jest więc zrozumiałe z rozwojowego punktu widzenia. Staje się jednak problemem, gdy zaczyna być nawykiem, a jego celem jest osiąganie korzyści na drodze udzielania nieprawdziwych informacji.

Co więc robić, aby dziecko ceniło uczciwość? Przede wszystkim rodzice powinni stanowić dla dziecka dobry przykład, czyli być osobami wiarygodnymi. Warto też pamiętać o budowaniu więzi zaufania pomiędzy rodzicami i dzieckiem. Warto rozmawiać z dzieckiem na temat zasad moralnych, można grać w budujące zaufanie gry (np. gra „Prowadzenie ślepego”, dla dzieci od siedmiu lat – zasłońcie dziecku oczy i oprowadźcie po pokoju omijając przeszkody), równocześnie należy być wyrozumiałym wobec potrzeby prywatności dziecka nasilającej się przede wszystkim u nastoletniej młodzieży. Warto ograniczyć kontrolę i kierowaniem życiem nastolatków, szanując ich potrzebę większej niezależności.

Na kształtowanie postaw moralnych wpływają negatywne uczucia – wstyd i poczucie winy. Wstyd pojawia się, gdy dzieci mają przekonanie, że zrobiły coś niezgodnego z oczekiwaniami innych ludzi. Kiedy dzieci zachowują się niezgodnie z ich wewnętrznymi zasadami i normami pojawia się poczucie winy. Czy zawstydzanie można włączyć w system praktyk wychowawczych? Na to pytanie należy odpowiedzieć twierdząco, jednak pod pewnymi warunkami:

Warto poświęcić swój czas i włożyć wysiłek w kształtowanie inteligencji emocjonalnej. Stanie się ono bowiem dla dziecka ważnym zasobem, który będzie przez nie niejednokrotnie wykorzystywany w wielu sytuacjach życiowych. Uświadomienie sobie uczuć, niepokojów, lęków innych osób (empatia) ułatwia zrozumienie i porozumienie. Umiejętności społeczne (takie jak: zdolność przewodzenia i współpracy, łagodzenia konfliktów) są podstawowymi cechami każdego dobrze funkcjonującego zespołu (czy to klasy szkolnej, grupy pracowniczej czy drużyny sportowej). Umiejętność tworzenia więzi (także przejaw EQ) to podstawa satysfakcjonujących relacji partnerskich. Znajomość własnych stanów wewnętrznych i preferencji daje nam natomiast świadomość własnych możliwości, tworzy poczucie własnej wartości. W osiąganiu sukcesów ważna jest też zdolność postępowania zgodnie ze swoimi zasadami, a także panowanie nad impulsami. Co więcej, nawet bardzo wysoki iloraz IQ nie zapewni nam osiągnięcia zamierzonych celów, jeżeli nie będziemy zaangażowani w ich osiąganie.

Opracowanie: Agata Żesławska